Politički izveštaj iz Španije: Da li je Podemos ostao kratkih rukava?

Po prvi put od završetka Frankove diktature u Španiji, na izborima za nacionalni parlament izvesno je da će vlada biti formirana samo ukoliko se nekoliko stranaka dogovori oko koalicije. Filozofija koju forsira elektoralni sistem u ovoj mediteranskoj državi jeste ona koja garantuje političku stabilnost, na uštrb demokratskog upravljanja. Diskrepancija između broja glasova koji su potrebni različitim partijama da bi osvojile mesto u parlamentu ogromna je. Primera radi Ujedinjena levica je osvojila blizu milion glasova i samo dva poslanička mesta, dok je vladajućoj Narodnoj partiji bilo potrebno oko 56 000 glasova za jedno mesto, Podemosu oko 70 000, socijalistima oko 58 000 i tako dalje.  Pred najskorije izbore, od ljudi u Barseloni mogao sam čuti da je „koalicija“ gotovo pa nepoznata reč u španskom političkom životu. U prošlosti su se socijalistička (PSOE) i Narodna  partija (PP) smenjivale na vlasti što uz pomoć apsolutne većine, što otvorene ili prećutne podrške za manjinsku vladu koju bi formirale nakon što bi dobile prostu većinu. Poslednja ovakva promena vlasti dogodila se 2011. godine kada je Zapatero (PSOE) ustupio mesto vladajuće partije Rahojevoj PP.

Pored tabloidnih dešavanja poput nokautiranog premijera Rahoja u rodnom mestu u Galiciji (od strane maloletnika koji je u rodbinskim odnosima sa Rahojevom suprugom), ili simpatične situacije u kojoj je gradonačelnica Barselone Ada Kolau zaboravila ličnu kartu kod kuće pa je morala dva puta dolaziti na biračko mesto, jedna se značajna novina naselila u špansku politiku.  Iako je daleko od ispravnog zaključak lidera socijalista Sančeza da „Španija skreće ulevo“, očigledno je ipak da Španija skreće sa bipartizma i puta stabilnosti po cenu manjka (ili odsustva) demokratkog odlučivanja, ka partijskom pluralizmu i opštoj promeni javnog diskursa. Najviše glasova ponovo je, kao i 2011. osvojila „Partido Popular“ premijera Rahoja, ali je njihov broj mesta u parlamentu pao sa 186 na 123 (od ukupno 350). Iako sebe smatraju jedinim pobednicima izbora (jer bez njih, ili makar njihove podrške teško može biti nove vlade), socijalisti su sa svojih 90 mesta u parlamentu izgubili 20 mesta u odnosu na pre četiri godine. Ovi rezultati dve vodeće partije u Španiji ujedno predstavljaju i najlošiji rezultat za socijaliste u istoriji, ali i najlošiji rezultat za PP od 1989. godine.

Gde su otišli glasovi dveju najvećih partija? Glasovi Rahojeve stranke slili su se na konto partije „Građana“, odnosno partije pod nazivom „Ciudadanos“. Pod vođstvom mladog oportuniste Alberta Rivere, „Građani“ su iz katalonskog političkog prostora uskočili u trku za parlament na nacionalnom nivou, nakon gotovo 10 godina delovanja u regionu na severu. Oni su se u značajnoj meri okoristili o korupcionaške afere koje već neko vreme potresaju vladajuću PP, pa su tako na krilima zaokreta od bipartizma ka partijskom pluralizmu došli do 40 poslaničkih mandata i četvrtog mesta na poslednjim izborima. Ovo je inače stranka desnog centra, što se može videti po čisto neoliberalnom ekonomskom programu i pozivima da „španska ekonomija postane konkurentnija najjačim ekonomijama sveta“. Na suprotnoj strani od njih, nalazi se Podemos čiji je lider Pablo Iglesijas samo dve nedelje pred izbore u jednoj televizijskoj emisiji predvideo da će njegov pokret osvojiti 102 mandata, da bi rezultat bio na kraju 69 poslaničkih mesta. Poslednji rezultati anketa, samo dan uoči izbora (ankete koje radi katolonska agencija za istraživanje javnog menjenja, a koji su se pojavili u Andori u vreme predizborne ćutnje, tako što su umesto imena partija, pored procenata stajale razne voćke  - jabuke, breskve itd), Podemos je bio na drugom mestu, dakle ispred socijalista.

Nova leva politička snaga čija je socijalna baza oličena u pokretu „15 M“ (skraćeno za „15. maj“, što je izvorno ime pokreta poznatijeg pod imenom „Indignados“) za razliku od Ciudadanosa, zapravo je kreirala novi politički prostor, pa je otuda ovaj rezultat dobar, ali ne i sjajan. Pošto je Podemos uspeo da kreira prostor za zaokret u španskom političkom životu, njemu bih posvetio malo veću pažnju i upitao se, da li je Podemos ostao „kratkih rukava“ na ovim izborima? Da li je nakon što je sa sobom doneo i nadu da će u se u Španiji dogoditi ne samo okončanje bipartijske oligarjijske vladavine, već i početak nove ere koja bi mogla ispuniti nedosanjane snove grčke Sirize ili da budem još dramatičniji – početak osvete za „slomljenu kičmu“ Aleksisa Ciprasa, Podemos na ovim izborima ušao u institucije i zatvorio vrata za sobom, ili je otškrinuo i naredna vrata radikalne demokratske emancipacije?

Prvo pitanje koje sam postavio prijateljima u Španiji, koji uglavnom glasaju za Podemos (u Barseloni u koaliciji sa Ujedinjenom levicom) bilo je: „Verujete li i dalje?“. Nisu mi mogli ponuditi jednostavan odgovor. Moj je utisak da je od izbora za Evropski parlament u maju prošle godine kada je Podemos pobedio i postao druga uzdanica evropske levice, ovaj pokret već sredinom 2015. Godine u očima birača „skliznuo“ ka staroj dobroj priči o „manjem zlu“. Od pokreta koji je sebe struktuirao po sistemu „krugova“, ne pristajući na tradicionalno hijerarhijsko unutarpartijsko ustrojstvo, Podemos je postao baš takvom, hijerarhijski ustrojenom partijom. Ja sa ovim nemam problem i šta više, rizikujući da razočaram romantični deo sebe samog, mislim da je ovo bilo neophodno i ako želite, politički korisno. Drugi talas zaokreta koji Podemos pravi u odnosu na 2014. godinu (kada je u jednom trenutku i bio vodeća politička snaga prema istraživanjima javnog mnjenja), tiče se promene retorike. U početku, kada je nastajao pokret M – 15 , kada su nicali razni ogranci tog pokreta, akcenat jeste bio na parolama ala  „Occupy“  poput „mi smo 99 %“, ali moglo se jasno videti da zahtevi novog pokreta odozdo mešaju tradicionalnu retoriku i njenu aktuelizaciju, kontekstualizaciju ili jednostavnije – vrše adaptaciju vremenu u kom žive. Iako je rad teorijskog (i bračnog) tandema Laclau – Muf, iz kog je Podemos crpeo koncepte poput „popularnog suvereniteta“, „kontra – hegemonije“ ili „progresivnog populizma“ pre u vodama neo – marksizma, pa čak i post – marksizma, ova je praksa praćena aktuelizovanom levom retorikom, mnoge u Španiji navela da veruju. Ipak, kako je vreme odmicalo, Podemos se odlučio da pravi zaokrete koji su sve manje stavljali akcenat na klasu i radništvo, a sve više na ideološki „neutralnu“ retoriku poput potenciranja dihotomije između „naroda“ i „političke kaste“. Nastavljeno je insistiranje na obrazovanju za sve, opštem pravu na zdravstvenu zaštitu, socijalnoj inkluzivnosti raznih obespravljenih slojeva, ali je još u Iglesijasovom autorskom tekstu za Le Monde Diplomatique iz avgusta ove godine bio jasan finalni zaokret ka post – ideološkoj poziciji koja se može prevesti kao „nismo mi ni levica ni desnica, mi smo uz obespravljeni narod“. Svi smo se pitali, je li ovo bila predizborna taktika ili suštinski zaokret?

Razvoj Podemosa u poslednje dve godine svakako je, mnogo kompleksnija tema i zahteva više prostora nego što ga ja ovde imam. Pored polu – kritike koju sam im uputio u prethodnim redovima, evo u nekoliko redova apologetizma. Primera radi, početno povezivanje Podemosa i Iglesijasa samog sa „čavizmom“ u Španiji ne nailazi na salve oduševljenja kao što je to primera radi, slučaj kod nas u krugovima sklonim fetišizaciji Latinske Amerike – šta više. Nije nužno ovo vezano za negodovanje pred socijalizmom, koliko za negodovanje pred „kaudiljo“ sistemom tipičnim za latino – američku politiku. Dakle, to se moralo ublažiti ili gotovo napustiti kako bi se pokušala ugroziti hegemonija dve vodeće partije. Ipak je sa druge strane, u post – izbornom govoru Iglesijas svoje obraćanje završio sećajući se nikog drugog do Salvadora Aljendea i to rekavši: „Večeras se sećamo besmrtnih reči Salvadora Aljendea – istorija je naša i nju kreiraju ljudi“.

Drugo, Siriza i njen neslavni završetak gerilske borbe sa briselsko - berlinskim „Golijatom“ uticala je na smanjenje euforije oko Podemosa, kako u Evropi tako i u samoj Španiji. Iako je ova zemlja četvrta ekonomija sa jednom desetinom udela u ukupnoj ekonomiji evrozone, pa je stoga njena progovaračka pozicija mnogo bolja od pozicije malene Grčke (sa manje od 2 % udela u BDP-u zemalja evrozone), brutalno pregažena Grčka naterala je Podemos da primera radi, u kampanji za nacionalne izbore potpuno zanemari pitanje odnosa sa EU i kreditorima. Umesto toga, akcenat je bio na „internim“ pitanjima, poput nezaposlenosti i korupcije. U svakom slučaju, polomljena Sirizina kičma Podemosu je skresala krila i prizemljila ih nakon evropskih izbora 2014. Zato je partija krenula putem „kojim se češće ide“ i to je razumljivo. Treće, Podemos je u Barseloni i još nekoliko izbornih jedinica išao zajedno sa „Ujedinjenom levicom“, tradicionalnom levom partijom, koja već dugo ostaje odana socijalističkoj ortodoksiji. Ono što Podemos nije mogao eksplicitno, mogla je „Isquierda Unida“ kojoj su uzgred, otišli i mnogi razočarani potencijalni glasači Podemosa (ili joj se vratili). Podemos je odneo pobedu u Kataloniji i Baskiji, bio drugi u Madridu, Galiciji, Valensiji. Tako je ova partija, izrasla iz „Indignadosa“, razbila bipartijsku rigidnu Španiju i u tome je njena ogromna zasluga. Ranije pomenuti desno – liberalni Ciudadanos samo je uskočio u prostor prethodno prokrčen od strane Podemosa. Odgovor na gore postavljeno pitanje oko toga „da li je Podemos ostao kratkih rukava“ osvojivši značajno manje glasova nego što je njen lider očekivao (69 umesto 102 poslanička mesta) i ipak zauzevši treće umesto drugog mesta (sa oko 1,5 posto manje glasova od drugoplasirane PSOE) zavisi od toga kuda Podemos planira da ide nakon ovih izbora?

Jasno je nadam se, da pod „kuda Podemos planira da ide“, podrazumevam znatno širi opseg političkih snaga unutar same partije ali i oko nje (pokreti u Madridu i Barseloni primera radi, koji su dobili gradonačelnice ali nisu formalno deo Podemosa), kao i njegovu bazu oličenu u socijalnom pokretu iz 2011. godine. Ako putanja kretanja nadilazi prostu fragmentaciju španskog političkog prostora kao cilja po sebi, ako ona podrazuveva osnaživanje pokreta kao dela šireg, evropskog pokreta, ako put kojim „se češće ide“ iz predizborne kampanje postane put „kojim se mora ići“ ako se želi dostići radikalna demokratska emancipacija španskog ali i evropskih naroda, onda Podemos nije ostao „kratkih rukava“. U tom slučaju, prvi nacionalni izbori na kojima je Podemos ostvario značajnu podršku mogu biti samo uvod za naredne izbore u kojima može ponoviti izborni uspeh Sirize. Ovo dakako nije nemoguće jer bi se uskoro mogli dogoditi novi izbori, pošto izborna matematika ne ostavlja previše prostora za formiranje vlade. To bi značilo čak i mogućnost da se ponovi grčki izborni scenario, prema kom Siriza pobeđuje u ponovljenim izborima u Grčkoj. Ako sa druge strane, Podemos pristane na koaliciju sa socijalistima (Sančeza ali i bivšeg premijera Zapatera), uz podršku nekih manjih partija, onda postoji ozbiljan rizik da glasači Podemosa, kao i njegova baza, šire i uže članstvo, ipak ostane kratkih rukava. Treća opcija bi bila da PSOE i PP uđu u veliku koaliciju, pod uslovom da Rahoj koga su socijalisti najviše kritikovali u kampanji ne ostane premijer, ili da PP i Ciudadanos uz podršku manjinskoj vladi od strane PSOE, naprave vladu – što je najmanje verovatno. U tom bi slučaju Podemosova putanja radikalne emancipacije mogla biti još i osnažena, dodatnom kompromitacijom ostalih političkih snaga. Pošto se na predizbornim mitinzima Podemosa, klicalo: „Si, se puede“ ili, „da može se“, sad nam po svemu sudeći ostaje da sačekamo odgovor na pitanje „si se quiere, o no“, odnosno, „da li se hoće, ili ne?“

The Critique of “Democracy in Europe” by Jurgen Habermas

With a good reason, Jurgen Habermas in his paper “Democracy in Europe” discusses the possible ways of reforming the institutional and social setup of the European Union. The main issue that he tackles is the one which has almost occupied the intellectual and public spheres in Europe and that is, democratic deficit of the EU. Habermas rightly indicates already in the introduction that “national democracies are becoming more and more entangled in problems arising out of growing discrepancy between a world society that is becoming increasingly interdependent at the systematic level and a world of states that remains fragmented”. This formulation, though, may be put in a slightly different form, which would again stress the inability of nation states to deal with contemporary world problems, but would at the same time define the problem in more social terms. So, one could argue that both international institutions and nation states, have become too weak to deal with socio – economic dynamics at the international level, same as with its repercussions at national levels. This means that both levels of institutional activities have become incapable of dealing with social reality in general. This formulation might sound similar to Habermasian one, but actually shifts the focus from the matter of formal sovereignty to the matter of social and economic structure, both internationally and nationally.

Habermas’ analysis of the international conditions that have accelerated the process of delegitimation of the EU on one hand and inability of nation states to tackle both socio – economic and political problems on the other, is convincing. He emphasizes two main problems: one is deepening of social and economic stratification internationally, which have led to political impotency of the nation states to deal with neoliberal offensive. The second issue is the EU’s lack of democratic legitimacy and therefore inability to provide nation states with a necessary back up support when facing problems on supra – national level. This is why Habermas calls for deepening of European political integration. The method he uses is also quite convenient.  While very easily “crashing” the argument of the non – existence of the “European demos” as being the main obstacle to the further and more democratic political integration of the EU, he agitates for further political integration of the Union on the basis of typical nation – building process. In brief, the argument is that no nation state has ever been created on the basis of preexisting demos, but rather as an imposed and produced legal constitution, from above. To put it in more simple terms, in spite of the fact that some inhabitants of Sicily or Catalonia don’t “feel” Italian or Spanish, this still doesn’t mean that nation building of Italy or Spain was unsuccessful. What is important, rather than a common identity of “homogeneous” demos, is common public sphere where people of a certain community, regardless of their identity claims, come together to discuss political issues and reach the main goal of every public sphere – the balance of interests. This is, apart from “double sovereignty”, European electoral law and balance of power among the existing EU institutions, Habermas’ main point – we need a common public sphere in order to create political unity, necessary for solving the issues concerning us at present time. This condition, as a matter of fact, is the main precondition for all other institutional and social reforms. Due to this reason, it is the European public sphere that I am going to address here, in order to challenge it.

My disagreement with Habermas therefore, starts and finishes at the point of spreading the public sphere onto European level. Even though pointing out that certain social groups transnationally suffer from economic crisis regardless of which nation state they live in (the same goes for the elites who do not suffer or even, benefit from the crisis regardless of their national belonging), Habermas somehow at the end, misses the point of why and how we should spread the arena of public debate from national to supranational level. In more simple terms, the problem isn’t that he finds this arena to be the mediator of different social interests across national boundaries, the mediator “between different conceptions of the common good”. The problem is rather that this public sphere, together with institutional changes, in his view, needs to be legally imposed from above. In other words, by avoiding and successfully “beating” the argument of “no further political integration without European demos”, he falls into another trap.

 It is true that nation states legally constituted civic solidarity from above, but the reasons and historical moment when this had been done is incomparable to the present moment and unsuitable to the problem which European Union and its member states are facing today. While nation states were established after the bourgeois revolution, in order to legitimize the new ruling class, while at the same time creating an additional legitimation tool called “public sphere”, they were still an emancipatory step away from feudalism. The new supra – national public sphere suggested by Habermas however, wouldn’t differ from its historical predecessors as long as it does not build itself upon a new, radically different initial point. Historical circumstances under which we live today are simply different from the ones at the time of the development of nation states that Habermas is referring to when trying to deal with present time’s problems. With that respect, what use to be emancipatory in one historical period (imposing the new legal framework from above), isn’t emancipatory in the other. It was evident already with the last wave of nation building processes (in Eastern Europe or former Yugoslavia especially, for instance), that “late” formations of nation states went into the opposite direction from the emancipatory road.

If this new Event from bellow would not take place, what we might got with reforms from the above (even if they aim at opening the new, wider and a common space for public discussion and mediating different interests), is what we always have gotten every time, when capitalism was in crisis. Here, I mainly refer to the “30 glorious years” and the welfare state model. It has been shown numerous times in history, that keeping the same basis, meaning the same social relations of production, while demanding better conditions of life for ever larger majority of people, always meant that the best you could get, are short terms concessions (more social giving and welfare), which only served as:

 1) An excuse not to change the basis radically, since even with this base social state is possible

2) As a perfect tool for bridging over the time of lack of legitimacy and wait for the new suitable moment for re-appropriation of intensity of class domination  

 Not so long after, it would be possible again to legitimize social spending cuts and cancelation of concessions that had previously been provided. As a matter of fact, Habermas himself says that the “idea of social Europe has perceptibly failed, with the reasons for the failure residing in Europe itself”. At the same time he argues that this doesn’t mean that resistance to the European unification is justifiable – and I indeed agree. However, neither “European unification” nor “European solidarity” necessarily have to be adopted or applied on the same basis upon which the EU was founded. On the contrary, isn’t his admission that causes of problems of ever larger social and economic discrepancies and identity conflicts in Europe are to be found in Europe itself, a good start for requisitioning the causes and not only effects of this European project? Isn’t this admission a perfect chance for admitting also that European economic problems are originating from the central pillar of European integration – which is the integration of European elites in order to secure a free flow of capital? Of course, when indicating (four) reasons of why we need to reform the EU today, Habermas mentions that initially, the intention was also to prevent the escalation of conflicts among European states. This is also correct. But, I would argue, more important issues from the very beginning were economic, rather than political ones. Here I am referring to the claim of Yanis  Varoufakis, that the EU was primarily established upon the agreement to remove the barriers for coal and steel  and that ECSC was nothing else but the outcome of the decision among six nations, to create the supra – national institutional set up for a (coal and steel) cartel, whose purpose was to regulate production and price levels.[1]  In accordance to that, it is logical that economic interests could not “trickle down” to the more serious political integration, since these interests would be threatened by the political democratization. As Jacques Ranciere points out, (from the standpoint of the elites), “there is only one good form of democracy – the one which confronts the catastrophe of democratic civilization”.[2]  This is why it is often heard in public debates that the only ones, who feel Europeans today, are the elites themselves.

Instead of concluding words, I would just refer to one of Habermas’ “super - structural” suggestions, namely the “double sovereignty”.  In order to have a double sovereignty, one first needs to have national sovereignty upon which to build the supra – national one. The problem is that national sovereignty have already been gone for a long time. Financial capitalism made politics in general dead, let alone concepts such as national sovereignty under the rule of multinational capital and international financial institutions. Doubling something which is non – existent would be as if we would be multiplying by zero. Of course, the solution is not the return to the concept of nation states. The solution is, as Habermas suggests, finding the tool for reaching the point of international solidarity. However this should be, in my view, achieved through establishing a different and less fragile grounds which would be posed from bellow. One may say that this sounds more utopian than changing the system radically from the inside – but creations are never to be judged in advance. The new creations are possible only to be imagined and then retroactively evaluated, when already created. There is no other way. Finally, Habermas argues that “higher level” or “shared” sovereignty means sacrificing part of national sovereignty in order to conserve the (old) revolutionary achievements in the past. The overall point of my paper lies in a counter – claim, which is in the “worst” case, as normative as Habermas’ claim. What we need today is, therefore, not conserving the old revolutionary achievements which are not any longer capable of dealing with contemporary political, economic and social problems, simply because they are the part of the problem. What we need today, are rather new revolutionary achievements.  

    

                                                                                               

---

[1] See: Varoufakis, Yanis, The Global Minotaur, Zed Books, 2013.75.

[2] See: Ranciere, Jacque, The Hatred of Democracy, Verso, 2014.10.

Deca čovečanstva

Na čijoj treba biti strani u filmu "The Children of Men" (Deca čovečanstva), vlasti ili terorističke grupe? Pre 18 godina na čitavoj planeti, žene su prestale da rađaju. Jedino koliko - toliko uređeno društvo nalazi se u Velikoj Britaniji. Ono je organizovano duž linije koju danas prepoznajemo u Evropi, a koja razdvaja uređen poredak (uslovno rečeno) od najezde emigranata i izbeglica. U Londonu deluje i teroristička grupa koja se protivi anti - imigrantskim polititikama. Grupa ubija, podmeće bombe, dok vlast ubija migrante i izbeglice koje tokom čitavog filma možemo videti u "pozadini" (koja čini srž filma), u kavezima.

Treba biti pošten pa reći: ceo svet šokiran je napadom u Parizu i žali za njegovim žrtvama mnogo više nego za onima u Bejrutu, Nigeriji, Jemenu, Siriji, Iraku, Avganistanu, Keniji -  najpre zbog toga što je napad u Parizu odneo živote na mestu na kom nije trebalo da ih odnese. Kad kažem "nije trebalo", onda pre svega mislim na strategiju prema kojoj je Evropa "izvezla" ratne sukobe izvan svojih granica posle Drugog svetskog rata. Nikada niko nije verovao u razne Univerzalne deklaracije o poštovanju ljudskih prava, "večni mir" ili slično. Društveno - ekonomsko ustrojstvo velikih sila ostalo je nepromenjeno u odnosu na ono koje je dovelo do oba svetska rata. Otuda je bilo suludo očekivati da će se raskrstiti sa ratovima i međunacionalnim sukobima, uopšte. Samo su, umesto na tlu Evrope, bitke između velikih sila, uglavnom posredno, nastavljene na "neutralnoj teritoriji". One nikada nisu prestale, samo su jenjavale i rasplamsavale se, naizmenično. 

Međutim, velike sile suočile su se sa neočekivanim raspletom događaja. Umesto da nastave sa neokolonijalnim aktivnostima služeći se "drugim sredstvima", podržavajući i naoružavajući pritom razne grupacije po "neutralnom" bojištu bez bojazni da bi išta moglo krenuti naopako, izvezena roba u vidu rata vratitila se na "domaće tržište" kao bumerang. Ta je komodifikovana tempirana bomba ubijala najpre izvan Evrope a onda je počela ubijati i unutar njenih granica. U oba slučaja žrtve su bili nedužni ljudi. 

Ponavljam, ne mislim da je čudno to što više pažnje poklanjamo napadima u Parizu, Ankari ili Madridu, dok smo na Boko Haram, Palestinu, Bejrut, masakre po Jemenu, Avganistanu, Iraku, Siriji, gotovo pa "navikli". Nije to samo zato što se ovde radi o Evropi, a u drugom slučaju ne. Slično kao danas na dešavanja izvan Evrope, ta ista Evropa bila je manje - više ignorantna i na rat u Bosni. Danas smo, šta više, svedoci još jednog rata unutar evropskih granica koji se zbiva u Ukrajini, koji nije više ni vest, premda je Ukrajina najbliži izvezeni rat evropskom "centru". Ako bi kojim nesrećnim slučajem bombaški napadi počeli da se dešavaju učestalije u Parizu ili Berlinu, Briselu ili Rimu - teorijski, nakon nekog vremena ni oni više ne bi bili vest jer bi se svaki novi napad očekivao i ništa nas ne bi čudilo. Začkoljica je u tome što bi takav rasplet dešavanja doveo do novog svetskog rata jer bi glavni politički subjekti na globalnom planu bili direktno pogođeni sopstvenom ignorancijom spram mračnog ali neotuđivog dela sistema, čije su posledice oduvek proizvodile ratove, a činiće to i u budućnosti. 

Imperijalna trvenja između velikih sila dovela su dakle, do stradanja najvećih razmera u istoriji čovečanstva. Devetnaesti je vek bio, kako ga se često naziva u međunarodnim odnosima, vek "uljuljkanosti mirom", nakon čega su kontradikcije inherentne kapitalizmu isplivale na površinu 1914. godine. Period nakon Drugog svetskog rata mogao bi se tako, nazvati erom "uljuljkanosti" izvezenim nus - pojavama kapitalizma, nakon čega je u seriji napada na tlu Evrope ponovo, globalni poredak počeo sa manifestacijama sopstvenih nus - pojava i na mestima na kojima "ne bi trebalo".

Ovo jeste još jedna u nizu "silaznih etapa" u globalnoj ekonomiji. Ovo jeste još jedna u nizu era političkih kriza koje nastupaju kao posledica tih silaznih etapa. Ipak, za razliku od nekih prethodnih, na ovu nju nije moguće odgovoriti jednostavnim setom mera, jer joj su joj posledice, ali i koloseci uzročnosti, rasejani po čitavom globalizovanom svetu. Od najmanje lošeg mesta za život, Evropa polako postaje London iz filma "The Children of Men" u kom je dimenzija uređenosti postala dimenzija "uređenog nasilja". Sa druge strane, izvan područja uređenog nasilja nalazi se neuređeno nasilje. Što je intenzitet sistemskog, uređenog nasilja veći, to je jača reakcija terorističke grupe koja nasuprot sistemskom nasilju izgleda kao manifestacija sirovog nasilja - i obrnuto. Obe strane ubeđene su da pojačavaju intenzitet nasilja reagujući na nasilje sa suprotne strane. Ko je prvi počeo? Evropa je prva počela, ali to je apsolutno irelevantno. Ono što je važnije jeste to da jedno nasilje multiplikuje drugo i da ta beskonačna multiplikacija nasilja vodi ka povećanju učestalosti tragedija poput ove u Parizu i preti da "dereguliše" nasilje čak i u onim delovima sveta gde se ono čini "uređenim". Isti uzroci, drugih formalnih obrisa, ponovo su Evropu i druge delove sveta doveli do ivice propasti. Posle Drugog svetskog rata "stvari su se promenile da bi ostale iste", danas je vreme, čini se, da se o promenama razmišlja izvan zadatog okvira razmišljanja i delanja.  

     

   

NOTES FROM FREEDOM Presentation at Humboldt University, 21st of April 2015

NOTEBOOKS FROM FREEDOM

Presentation at Humboldt University, 21^st of April 2015 - shorter version

What I argue at the beginning is that in spite of many differences among (classical) concepts of freedom, they have all been negated by the post socialism. Homer’s absence of slavery, Plato’s freedom as a “rule over sense”, Hobbesian freedom as the absence of the restriction of movement, even Locke’s freedom as the subordination to the system instead the subordination to the unstable and unpredictable will of another man. Let alone Marxian or Rousseau’s interpretations, which both tightened closely freedom to equality. On the other hand, it seems like some more recent interpretations have been taken into account more seriously by the post – Yugoslav elites who were predominantly in charged for both ruling over the meaning of freedom and its instrumentalization. Here I refer to Hayek’s understanding of the concept, who understands social equality as the biggest enemy of freedom.

One of the most striking elements of the legitimization of the newly established national elites in former Yugoslavia was demonization of the socialist past, and consequently, demonization of the revolutionary foundation of it. Instead, they have introduced new fundamental ground for “national liberation” from, what had been labeled as a “dungeon of nations”. The support for this kind of counter – revolutionary engagement was coming both from the outside and from the inside.

After the basics embodied in national liberation and primitive accumulation of capital (through killing, robberies and war), the new, “civilized” superstructure called “European integration process” have taken place. Post – socialist superstructure involved further economic liberation, after the political freedom had been won. This economic freedom we are living today. “Marshal plan 2”, or Marshal plan for the Balkans as Zoran Đinđić titled the call to the foreign capital for overwhelming domestic market, came into force. Economic validation of previously achieved political and national freedom became ever clearer indicator that actually, war was the true beginning of the European integration – or, in other words, the necessary precondition for continuing the process of practicing freedom, understood as a freedom from the “dungeon of nations”, as well as freedom from other nations, former “dungeon mates”. Post – Yugoslav states hence, have followed the European path with regards to national liberation, since all national formations applied the same violent methodology in that process. After “uncivilized war”, the Balkans stepped into the new era of “modernization”, modeled after Western European recipe. What has nevertheless been neglected is the fact that, as Mladen Dolar claims, the Balkans actually represented modern European unconscious, or purposefully forgotten. Unlike the mantra about war being “anti – European” and later stadiums of post – socialist times being modern, civilized and European - I argue that these two stages represent two sides of the same coin – mutually dependent of each other. Post – socialist freedom therefore, has had two stages, both equally relevant and important for what we live today in former Yugoslavia.

One rightfully wonders – how come that legitimization of the political agenda which denies freedom to the people in the name of freedom itself, has succeeded to be legitimized? One possible direction for thinking about this contradiction is the way in which the notion of necessity was introduced as a backup concept of legitimization. Parallel to the direct people’s experience of every day life after the “national liberation”, the notion of necessity developed as a sort of offsetting medicine for securing social stability. The logic applied, was the one of Baruch Spinoza, who did not consider necessity to be the opposite of freedom, but rather coercion. By mystifying post – socialist condition, by calling it freedom, elites also succeeded in turning coercion into necessity or in other words, they constructed the notion of “necessary coercion”. Moreover, this necessity was not totally false, since it was true that in order for the new liberal (therefore nationalist) elites to be legitimized, they had to launch the war and do everything according to the liberal nationalist recipe. However, this necessity guided by the self-interest of the new elite, has been presented as an objective, universal necessity. In order for this political game to be spread to the society as a whole, one had to involve coercive means, mixed with brutal falsification of objective circumstances as well as falsification of the past. This was again, done by using the omnipresent form of power and its new methods, described by Michel Foucault as methods of power whose operationalization is insured by control, not punishment, which are applied upon all the levels of society and in forms, which are exceeding the state and its apparatus.

Liberation narrative in post - socialism had of course, more than one concept serving as a backup support. Let me now briefly address the concept of post – politics, which somehow became a superstructure to the basics, which is (coercive) necessity of national liberation. Post – politics is in a dominant narrative another element of post – socialist freedom, which actually accommodated itself to the global trend of freeing political life from ideology. After “the end of history”, there was no place for ideologies – except for the winning ideology. However, this was presented both globally and in the region of former Yugoslavia as the end of ideology and politics. Every attempt to go back to the politics, to think, talk and agitate out of the “naturalized” framework of the winning ideology, was considered to be the attack on the newly established, civilized, free society. In other words, subjectivity was demonized, conformity coming from the notion of necessity, celebrated. Mono – ideological framework was therefore, presented as post – ideological and consequently, post – political. The only struggles allowed to be lead within such society, are those within the post – political framework. Such fights are systematically allowed, even welcomed due to their impotency to challenge the given framework. Moreover, they serve as an additional legitimization mean, since battles, which are particular in nature, are seemingly proofs of freedom. However, whenever social demands go beyond post – political and seemingly limitless system, the coercion and brutal objective, state violence occurs. Some of the examples of this kind may be found in Turkey, or in Bosnia and Herzegovina. People within the limitless free societies are free, as long as they do not attempt to universalize their demands and thus, challenge the system as a whole. In other words, we are free until we do not seek freedom.

Additional trump in the hands of the elites in order to prove the liberation content of both post – socialist basis and its superstructure, was the notion of revolution. Already Condorcet (Kondorse) claimed the revolution to be only an Event that seeks freedom. Due to this liberation tone of the revolutionary activities, the whole post – socialist space was overwhelmed by claims about revolutionary undertaking in the end 1980’s. Unlike authentic revolutionary Event which took place in 1945, what I would call the counter – revolution in the end 1980’s unfortunately did not have liberation pretensions. Hence, I argue that what contributed to the dissolution of the socialist Yugoslavia, was not revolutionary, but counter – revolutionary activity. Very briefly, I will here expose an argument to back up this claim. Namely, one of the crucial components of revolutions, according to Hannah Arendt, is irresistibility. Even though this notion seems to be more suitable for describing natural motions, Hannah Arendt argued that French Revolution was irresistible because Luis the 14^th could have done nothing to prevent it. Following this, I would argue that the event is irresistible if the human factor in power, can do nothing to prevent the coming social transformation. This means that the impulse should come from the bottom, not from above. This is precisely what did not happen in former Yugoslavia, since the change came strictly from above. Additionally, this was not an “Event” in terms of Alan Badiou, but counter – revolution conducted by the elites was nothing more than an act of Being – assimilation to the structure and (post – ideological) global trends. The farthest we can go, as we already indicated, is to describe the whole event (with small “e”), as necessary for the elite in order to find a new space for narrow fullfilment of the self – interest.

To come finally to the title of our discussion, due to all these weaknesses of the liberation narrative in post – socialism and the absence of freedom, the last trump of the elites was to play on the card of political freedoms, reduced to the existence of political pluralism. Since political pluralism had been absent from the previous era of socialist Yugoslavia, this has been the strongest argument in favor of the superiority of present, over the past. With this respect, one rightfully wonders what is the purpose of political pluralism in post – political, or post – ideological system? As Boris Buden noticed recently, there was more ideological pluralism within the former communist party in Yugoslavia, than today in all the post - Yugoslav national parliaments. “Political pluralism” as an indicator of political freedom therefore once again, becomes only one among many other fruitless back up superstructures of the post – socialist system.

Finally, what we are witnessing today is a global trend of removing limits to our freedom. With this respect, it seems to me, that actually there is no less free society than the one with limitless freedom. Sartre famously claimed that he felt the most free in the concentration camp. One may easily think that if someone claimed the concentration camp to be the most suitable place for achieving freedom, this has to be possibly reachable everywhere. Here is the catch. One indeed may reach freedom transcendentally under conditions of strict physical lack of freedom. But what should we do, with our limitless freedom where restrictions seem to be invisible but at the same time omnipresent? Conclusion could be, that freedom is always reachable, even in the concentration camp, but only if the rules are stricty posed and one may see the limits of freedom. In post – socialism therefore, we first need to demystify false limitlessness of the so called freedom, in order to start looking for the real one – whether transcendentally or in any other possible way.

O četničkom kapitalizmu

Povodom Dana pobede nad fašizmom vojska Republike Srbije maršraće i, kako reče predsednik Nikolić, zauzeće na Crvenom trgu u Moskvi “časno i zasluženo mesto među pobednicima”. Za Srbiju je dakle ova godišnjica interesantnija od ostalih godina zbog toga što će, za razliku od prethodnih godina, ona imati svoju vojnu gardu u moskovskom maršu. Sa druge strane, ona je drugačija od nekih prethodnih godina i zbog toga što Srbija danas, na Dan pobede, broji dane do konačne presude u procesu za rehabilitaciju Draže Mihajilovića koji se pred Višim sudom u Beogradu vodi od 2006. godine. Dve su teze koje će ovaj tekst s tim u vezi pokušati da dokaže. Jedna je da danas vojska Srbije na čelu sa vrhovnim komandantom Nikolićem može samo da korača na poraženoj, a ne na pobedničkoj strani u borbi protiv fašizma. Istovremeno, poku[a'u da pokažem da nije netačno reći da Nikolićevo četništvo danas nije pobedilo u Srbiji. Druga hipoteza tiče se toga da je ishod procesa koji se vodi za rehabilitaciju četničkog vođe od manje važnosti u odnosu na zaključak da je domaći pro - fašistički pokret zajedno sa svojim komandantom Mihajilovićem, odavno već rehabilitovan u Srbiji – nezavisno od bilo kakve sudske presude. Ona je važna samo simbolično, zbog toga što bi u slučaju odluke da se Mihajilović rehabilituje, bila stavljena tačka na proces rehabilitacije fašističkog dela prošlosti, a samim tim i kapitalističke periferizacije Srbije.

Po pitanju četničke osnovice političkog delovanja današnjih predsednika (ali i premijera) Srbije interesantan je fenomen po sredi. Na tragu naslova knjige Gintera Andersa, “Zastarelost čoveka”, možemo ovaj fenomen u Srbiji lako nazvati, po odeljku te knjige koji je naslovljen kao “zastarelost stvarnosti”. Da pojasnim. Ginter Anders u svojoj knjizi govori o zastarelosti stvarnosti i tome da prevagu u današnjem svetu odnose slike, odnosno tvrdi da čula više nisu dorasla svetu. “Ranije je bilo slika u svetu, danas postoji svet u slici”, kaže Anderson. Kako se ovo manifestuje u slučaju Tome Nikolića (samo)deklarisanog četničkog vojvode, koji je vrhovni komandant vojske koja u Moskvi “maršira u stroju pobednika” na Dan pobede nad fašizmom? Ne radi se o tome da mi više i ne verujemo svojim čulima. Slušali smo, videli (pa i kroz “slike u svetu”) da je Tomislav Nikolić samo – deklarisani četnik. Istim tim čulima i ostalim posrednim metodama, utvrdili smo da su četnici, ako ništa više, ono de facto bili poražena strana 1945. godine. Do sada smo nebrojeno puta dokazivali da su četnici bili poražena strana jer su bili na strani fašizma. To ovoga puta nećemo činiti. Ono što nas ovde zanima jeste kako to, da je na sedamdesetu godišnjicu poraza fašizma, jednom četničkom vojvodi, sada predsedniku Srbije, palo na pamet da on pripada pobedničkoj strani? Po sredi je logička pogreška, pomisliće neko. Odgovor na ovo pitanje doći će u narednom delu, a ovde ćemo se samo još za trenutak, zadržati na “zastarelosti stvarnosti”.

Srbijanska javnost je dakle upala u jednu vrstu vira koji ju vuče ka sveopštoj zastarelosti, između ostalog i zastarelosti stvarnosti. Ona tako, više nije relevantna. Ono što je stvarno, stavljeno je u službu onoga što je iskrivljena slika te stvarnosti. Takva iskrivljena projekcija počiva na nizu revizija, od istorije do svakodnevice koju živimo. U sklopu zastarelosti stvarnosti, zastarele su i ideologija, istorija, zastareo je smisao, pa čak i fantazija. Otuda se iskrivljena slika o svim ovim kategorijama nalazi izvan stvarnosti i fantazije, ona je dehistorizovana i s one strane smisla. Ona je rezultat najopasnijeg ideološkog manevra našeg vremena, a to je uvođenje svakodnevice po ono što Branislav Nušić u predgovoru za “Gospođu ministarku” naziva “ravnom linijom života”. Ova ravna linija može se razumeti kao linija života izuzeta od života samog. Nju karakteriše pasiviziranje uma, pomirba sa vanjskim svetom, njegovim autentničnim ili lažnim projekcijama. Nije na kraju ni važno je li logično da se četnički vojvoda hvali marširanjem na “pobedničkoj strani”, je li to istorijski problematično, je li to nadilazi čak i okvire fantazije. Postavlja se pitanje da li je sve to važno prekarnom radniku kome je svejedno ko će i pod kojim plaštom marširati u tamo nekoj Moskvi, na tamo neki dan pobede nad fašizmom? Je li važno da li tako nešto ima logike, da li je po sredi poraz zdravog razuma – kada zdrav razum nalaže da se time i ne bavimo jer nam je, ko god tamo marširao, sutrašnjica neizvesna? Na prvi pogled čini se da nije, da je to paralelna delatnost koja na naše živote ne utiče presudno. Zapravo, ono što je ovde najvažnije, jeste napomena da ovaj čin predstavlja simboličku manifestaciju uzroka neizvesne svakodnevice. Stoga je još važnije ovu stvar dodatno pojednostaviti i reći da marš vojske u slavu borbe protiv fašizma na čelu sa četničkim vrhovnim komandantom predstavlja sindrom našeg vremena, u kom živimo bez života i mislimo bez uma. On je sindrom koji je sazidan u temelje našeg prekarnog života danas.

Drugo polje naše analize nadovezuje se na zaključnu rečenicu iz prvog polja i tiče se upravo esence društvenih temelja, čiji se sindrom pojavio u formi četničkog hvalisanja pobedom nad fašizmom. Pogodno je odmah ovde postaviti hipotezu i odgovoriti na gore postavljeno pitanje oko toga, prkosi li izjava Nikolića osnovnim načelima logike, ali i na pitanje oko značaja presude u procesu koji se vodi za rehabilitaciju Draže Mihajilovića. Najpre, logika je prekršena samo delimično, jer je izjava o četničkoj pobedi nad fašizmom tačna, samo ukoliko se se iz nje izbaci fašizam. Četnici možda nisu pobedili fašizam, jer su se logično, borili na njegovoj strani, ali zato jesu pobedili – nakon toga. Na ovo se nadovezuje i tvrdnja s početka, da je rehabilitacija Mihajilovića samo tačka na kontra – revolucionarni udar. Sada je važno razmotriti kako je kontra - revolucionarni udar u formi pobede četničkog pro – fašističkog ideološkog seta, utkana u srž današnje socijalne slike društva.

Studije o fašizmu kao sistemu preplavljene su perspektivama koje prate liniju Hane Arendt. Za razliku od svog prvog supruga, gore pomenutog Gintera Andersa, njen će se pristup ovde uklopiti kao onaj koga se kritikuje. Ukazivanje na organsku formu fašizma kao ideologije, koje onda dovodi do izjednačavanja komunističke i fašističke ideologije, namerno ili ne, zanemaruje sadržaj same ideologije koji ukazuje na fundamentalnu pogrešku u oceni fašizma kao anti – sistemskog u kapitalističkom svetu. U jednoj od retkih studija koja pokušava da pokaže korelaciju između fašizma i kapitalizma, Ishay Landa u svojoj knjizi “Liberalna tradicija i fašizam”, govori o tome da je fašizam predstavljao radikalnu sistemsku reakciju na revolucionarni talas koji je pretio da nakon Oktobarske revolucije zahvati i Zapadnu Evropu. U trenucima ekonomske krize na globalnom nivou, jedna totalitarna ideologija, organska po formi ali kapitalistička u srži, teži ka tome da zaštiti kapital od komunističkog naleta. Prirodni protivnik fašizmu tako, ispočetka, nije bila ni Velika Britanija ni Francuska niti bilo koja od zemalja zapadnog sveta koje su najpre svojim odnosom prema španskom građanskom ratu jasno pokazale da su najpre anti – komunističke, pa tek onda anti – fašističke. Nesreća je bila ta što je Hitler bio toliko fasciniran imperijalističkim pohodima Velike Britanije i umešnošću američkih kapitalista (kao što je bio Henry Ford čiju je sliku držao u svojoj kancelariji), pa je Nemačka poželela ceo imperijalistički plen za sebe. U taj su se plen, pukim nesrećnim slučajem, pretvorile i sve navedene zapadno – evropske zemlje. One su tako bile primorane da se bore protiv Hitlera ne zato što je Hitlerov imperijalizam njima bio etički, moralno ili ideološki neprihvatljiv, već zato što je najednom, “bumerang efektom”, evropski kapitalistički Zapad bio u situaciji da se nad njim primenjuju sve one metode koje je on do tada primenjivao u zemljama van evropskog kontinenta.

Vratimo se sad u Srbiju. Nije dakle čudo što je četnički pokret na početku rata dobio podršku Velike Britanije i SAD, na šta se često pozivaju oni koji četnički pokret nazivaju anti – fašističkim. Na njihovu žalost, ovo je značilo ništa drugo do to, da je čak i u trenucima kada rat počinje, revolucionarna komunistička snaga bila veći problem od fašizma. Uz to, četnički pokret je kao i ostali pro – fašistički pokreti u Evropi, bio pro – sistemski, dakle kapitalistički. Tako je četnički pokret bio podržan kao pokret koji “umereno – fašističkim” metodama brani sistem od revolucionarnog nasrtaja komunista – što je najpre bio prevashodni, a onda i podjednako važan strateški cilj Zapada kao i borba protiv fašizma koji je pretio da njegovim sredstvima, porazi imperijalni Zapad.

Srećom po narode bivše Jugoslavije, revolucionarni pokret je odneo pobedu nad fašizmom. Time je spasao sebe od uništenja, a implicitno i zapadni kapitalistički svet od potčinjenja. Sa krahom Jugoslavije, događa se i kontra – revolucionarni udar pro – fašističkih snaga u Srbiji, ali i u ostalim državama regiona. Ovaj udar nije označio samo povratak nacionalizmu i njemu svojstvenom šovinizmu sa primesama imperijalizma, već i ponovno uspostavljanje (čisto) kapitalističkog poretka – s tim što se nosioci tog procesa više nisu nazivali kolaboracionistima, već modernizatorima i tvorcima temelja modernih (evropskih) nacija. Dodatna nesreća po narode bivše Jugoslavije je bila ta, što se ovde kod nas radilo u restauraciji perifernog kapitalizma, koji je za posledicu mogao da ima isključivo (socijalni) scenario koji vidimo danas.

Za nekoliko dana u Srbiji će se konačno doneti presuda o rehabilitaciji četničkog vođe. Jedan od glavnih učesnika u ovom procesu je i Oliver Antić, savetnik Predsednika Republike. To je isti onaj predsednik koji sa ponosom izjavljuje da će srpska vojska pod njegovom vrhovnom komandom, ponosno marširati na strani pobednika na Dan pobede nad fašizmom u Moskvi. Završetak ovog procesa označiće moguće, kraj jednog talasa koji se u Srbiji odvija već četvrt stoleća. Ukoliko rehabilitacije ipak ne bude, čini mi se da će se eventualno napuštanje prakse “života bez života” prolongirati za još jedno izvesno vreme. Takvo otrežnjenje značilo bi spoznaju o tome da je Srbija danas četnička država, da je ona zbog toga kapitalistička, zbog čega je i društvo koje ju sačinjava na rubu socijalnog ambisa. S tim u vezi, nadam se da će Draža Mihajilović biti rehabilitovan. To će biti znak da nas je gore pomenuti vir odvukao ne na dno, već ispod njega. Biće to trenutak u kom možemo ili isplivati ili ostati ispod dna.

Bosanski show program

Sećam se, pre malo manje od dve godine, bio sam na jednom događaju u Berlinu. Govorila je čileanska političarka, sada nova predsednica Socijalističke partije i ćerka nasilno svrgnutog predsednika Čilea Salvadora Aljendea, Izabel Aljende. Mesto održavanja bila je centralna zgrada jedne od najvažnijih nemačkih političkih fondacija. Posle njenog izlaganja i debate, svi su se prisutni preselili u hol tog velelepnog zdanja, gde su bili posluženi vino i grickalice. Na grickalice i vino navalio sam i ja. Prišla mi je u jednom trenutku starija uglađena gospođa i prijatnim tonom me na nemačkom pitala da li je sto slobodan da i ona na njega spusti svoju čačkalicu za “nabadanje” i čašu belog vina. Odgovorio sam na engleskom, pošto nemački ne govorim, da je naravno slobodno i to još prijatnijim tonom od njenog. Ipak, njen se ton naglo izmenio. Ponovo me je na nemačkom upitala šta radim u Berlinu. Rekao sam, na engleskom, da studiram. 

-Studiraš u Nemačkoj, a ne govoriš nemački, začuđeno će ona sada se već i sama prebacivši se na tečan engleski.

 -Da, odgovorio sam. Studiram na engleskom.

Potom me je upitala odakle sam i odgovorio sam da sam iz Beograda. Na svoje lice starija uglađena gospođa nabacila je kiseli osmeh.

-Da li je nešto smešno, upitao sam ponovo vrlo pristojno, polu – šaljivim tonom. -Bila sam jednom u vašoj zemlji, doduše onoj bivšoj, velikoj, odgovorila je. I sećam se, da smo ulazili tamo kod Trsta, u Sloveniju. Četiri sata smo čekali na granici, a bili smo jedini automobil i to sa nemačkim tablicama – hej, nemačkim (sada se već ja kiselo smešim).

 -Pa dobro, kad ste ušli videli, otišli – jeste li na kraju zaključili da je vredelo čekati, upitao sam.

 -Pa, moram priznati da jeste, odgovorila je ona sada iskreno se smešeći.

-Vredelo bi i da ste čekali mnogo duže od toga, pomislih ali ne izustih.

Danas živim u Sarajevu, nezvaničnoj, simboličkoj prestonici bivše velike države. U njega danas dolaze mnogi stranci. Ima ih iz svih delova sveta. Sa istoka i zapada. Mnogi od njih, pogotovo ovi sa Zapada, imaju odela, veoma su uglađeni i naočiti. Voze se u skupim automobilima, neretko sa diplomatskim tablicama. Jedan takav stranac sedi u zgradi koja izgleda kao utvrđenje i zajedno sa američkom ambasadom predstavlja najbolje čuvani objekat u državi. Čuvaniji čini mi se od državnih institucija. To je čovek čija funkcija nosi naziv “visoki predstavnik”. On ima ovlašćenje da ukine svaki zakon koji izglasa bosasnska skupština, bilo kog nivoa vlasti (a ima ih dosta). Ima takođe ovlašćenje da smeni svakog ko je izabran na izborima na neko mesto u državnoj aparaturi. Nisam još uvek bio kod “visokog predstavnika”, ali jesam u zgradi “delegacije Evropske Unije za BiH”. Primio nas je neki tip koji se predstavio kao “šef političkog departmana delegacije” i njegova koleginica koja se bavi ljudskim pravima. Nakon polučasovnog uspavljujućeg izlaganja o “izazovima sa kojima se suočava BiH”, od prisutnih gostiju počeo je da dobija pitanja tipa, “zašto se više ne angažuju oko nametanja rešenja kad vide da elite u Bosni ne mogu ni oko čega da se dogovore”. U nekoliko navrata odgovorio je uz ironični osmeh “pa kažem vam, nismo mi kolonijalna sila, a Bosna nije protektorat – mi se ne mešamo u odluke, mi samo pomažemo”. Izgovori ovaj čovek to - i jedva ostade živ. Najinteresantnije od svega je to što niko nije ni potegao pitanje visokog predstavnika (OHR), kao da je i njemu koji se i sam nasmejao svojoj izjavi (vrlo vidljivo i bez pretvaranja), tako i ostalima koji su se među sobom pogledali ali se nisu nasmejali, bilo jasno da svi moramo da učestvujemo u predstavi. Iako su dakle sve naše države u bivšoj Jugoslaviji protektorati, tek kolonije koje se na pozornici pod svetlom reflektora igraju slobode, BiH je uz Kosovo svakako najeksplicitniji primer protektorata. Svima je bilo jasno. Čovek se sprda sa nama i ne samo sa nama – već i sa samim sobom i sopstvenom funkcijom i rečima. Sprdali smo se i mi sa njim i uz njega, u njegovu čast. Ali smo u jednom trenutku odlučili da izađemo iz njegove predstave. Napravili smo svoju. Imali smo više nego dobrog materijala. Čovek se prezivao Buš.

Istog dana, odlučili smo da odemo u Kino Bosnu. Ko nije bio ponedeljkom u Kino Bosni u Sarajevu, taj ne zna šta je lom. Posle smo jeli u jednoj od dve sendvičare koje noću rade u Sarajevu. Onda smo otišli u nekakav klub/pub/gay friendly sve super cool - prostor. Već je bilo oko tri posle ponoći, a na tom mestu, naišli smo na grupu prijatelja iz daleke nam severne Amerike. Naravno, nismo mi znali da su nam oni prijatelji, ali smo vrlo brzo u to uvereni. U roku od nekoliko minuta, prišao nam je prepijani stariji gospodin, verovatno uglađen do pre pola sata ili sat. Sada već bos i razdrljan. Rekao nam je da je neurohirurg. Tu mu je bila i ćerka sa prijateljima.

-Moja ćerka je ovde na studijama i ja sam joj došao u posetu. Meni je mnogo drago što ste i vi tu, ja vas smatram prijateljima. (slušamo s pažnjom). Ja znam da ste vi mnogo propatili. (već naslućujemo). Ja znam da bosanski narod nije zaslužio rat. (sada smo sigurni, ali čekamo konačnu potvrdu).

 -Sva ta razaranja i ubijanja, ovaj grad, oh bože, ja volim Bosnu.

Tada smo znali. Čovek se sprda s nama. Ja nisam ništa govorio, a ni moji prijatelji Bosanci sa kojima sam došao. Šta da mu kažu? “Čoveče, ti se sprdaš s nama!?” Pa on to zna! Znamo i mi! Igramo predstavu, svima je podeljen tekst. On je svoj izrecitovao, a i mi smo svoj ispoštovali. Naravno, prema scenariju, mi ne izgovaramo ništa, samo klimamo glavom i u sebi mislimo “hvala ti dobri čoveče, ooo spasioče.” Naša lica govore umesto nas. Svima je sve jasno. Popili smo pivo, skinuli kostime i otišli sa scene. Glavni glumac je još malo ostao, igrao je na bis.

Eto ti šta je zla sudbina. Nekada je, iako jedini na granici, automobil sa nemačkim tablama (eeej, nemačkim) na ulazak u našu državu čekao četiri sata. Kada su izlazili iz zemlje, ljudi koji su čamili ta četiri sata bez ikakvog razloga pomislili su da bi čamili ponovo, ako treba i tri puta toliko. U to vreme, sprdali smo se s njima. Danas se situacija obrnula. Oni ulaze preko reda, a mi ako ćemo da izađemo, čekamo u posebnom redu, tamo s kraja, što se zove “non – EU”. I ne samo da ulaze preko reda, oni se ovde sa nama sprdaju – a mi i dalje poštujemo scenarijo kojim je predviđeno da ostanemo nemi i u sebi pevamo “show must go on”...

Šta smo naučili iz napada na "Šarli Ebdo"?

Na najopštijem nivou ispravno je reći da je strašno to što su ljudi ubijeni. Ispravno je takođe reći da oni koji su upali u redakciju pariskog satiričnog magazina treba da budu najstrožije kažnjeni. Ispravno je reći da je sloboda govora svetinja i da je napad na satiru napad na jedan od najradikalnijih oblika subverzije. Ipak, daleko je Francuska od slobode govora, daleko su liberalne demokratije od demokratije i daleko smo mi od toga da zaključimo da postoji neki svet - zapadni u kom vlada sloboda govora i neki svet - istočni koji tu vrstu slobode ne baštini. Daleko bismo bili od univerzalnog zaključka sve i da se čitav život bavimo ovom temom. Zato o njoj nećemo ni ovom prilikom, nešto drugo bih sugerisao u ovom kratkom tekstu.

Satira može ono što drugi žanrovi ne mogu - da bude izuzeta od političkih reperkusija svog političkog delovanja. Zato tu privilegovanu poziciju u javnoj sferi mogu zauzeti samo oni koji su najbritkijeg i najoštrijeg uma. Zaista treba umeti ispričati bez reči i treba znati kako prelaziti granicu bez dokumenata. Treba umeti zabadati prst u oko i pratiocima proroka Muhameda i pridržavaocima  svete stolice u Vatikanu. Valja biti hrabar pokušati i rizikovati da ono što saopštavate, ne bude shvaćeno onako kako ste vi to zamislili. Taj je strah, od neuspeha u transmisiji sopstvene poruke veći od straha od smrti. Svaki drugi pristup koji ne bi mario za postizanje nameravanog efekta izrečenog (ili nacrtanog) već bi mu samo bilo stalo do bilo kakvog publiciteta, bio bi tabloidan. O tome ovde nije reč.

U ovom slučaju sklon sam da sa vama podelim nešto o čemu mnogo razmišljam u poslednje vreme, a što je izuzetno pimenjivo na slučaj stravičnog zločina koji se dogodio u Parizu. Stvar je disproporcije između sopstvenog identiteta i eksterne projekcije tog identiteta. Primera radi, mogu ja sebe smatrati komunistom i ateistom, Jugoslovenom ili Dancem, ali moj se identitet u očima jednoga Ćamila što sam ga nedavno sreo u Potočarima kod Srebrenice ne podudara sa onim što ja za sebe tvrdim da jesam. Za njega, koji je u genocidu 1995. izgubio oca i brata i koga nisu "odvojili" samo zato što je imao 10 a ne 11 godina (koliko je imao dečak do njega kog jesu "odvojili"), ja sam neki čovek koji priča ekavicom, čije ime i prezime "pripada" onoj strani koja nije 1995 bila njegova. I to ne zato što je on odabrao "svoju" i "tuđu" stranu, već zato što su ih za njega odabrali drugi. Da sam ja sa svojim imenom i prezimenom bio u Potočarima u vreme genocida, mene ne bi ubili.

Zašto mi se ovo čini relevantnim u slučaju jučerašnjeg napada na francuski magazin "Šarli Ebdo"? Zato što sam ja razmišljao o tome na šta ja imam pravo, a na šta ne. Da pljujem po Muhamedu i Isusu i Miloševiću i Izetbegoviću i Mladiću i Naseru Oriću i Ante Paveliću i Draži Mihajiloviću - to svakako sve imam pravo. Međutim, imam li pravo da dođem u Potočare i kažem da je Mladić za vešala ali i da je Alija "prodao" Srebrenicu? Nekad sam mislio da je ispravno uvek i svuda reći ono što je tačno, ako je tačno. Onda sam međutim video da mene ljudi, primera radi po bivšoj Jugoslaviji, ne doživljavaju nužno isto kao što ja doživljavam samog sebe. Na Kosovu je gore reći da si Jugosloven nego da si Srbin. Iza tvog komunizma misle, krije se neki "srbo - komunizam". Moja uverenja i ono što ja emitujem kroz reči koje izgovaram, ne podudaraju se uvek sa signalom koji neko drugi prima. Slično je sa karikaturom Muhameda. 

To što su novinari pariskog magazina radili sa karikaturama raznih nedodirljivoh "svetosti", po mom mišljenju najveći je stepen subverzije. Međutim, kako izbeći da signal karikature u kojoj se ismeva Muhamed ne stigne kao emisija podsmeha jedne, hrišćanske civilizacije drugoj, muslimanskoj (ne)civilizaciji? Tako što ćete ismejati i papu ili Isusa? To bi moglo biti jedno rešenje, ali to što je vaše ime francusko, to što govorite jezikom kojim govorite i adresa redakcije vam je pariska, vašem činu nužno menja konotaciju u očima onog Drugog. U očima tog drugog, karikatura Muhameda nije subverzija, čak ni kritika religije - ona predstavlja podsmevanje. Karikatura Pape ili Isusa koja možda dokazuje da je sve to skupa oblik radikalne subverzije, više nije od velikog značaja. Zato što celokupna produkcija tih sadržaja dolazi iz Pariza, jednog od centara zapadno - evropske civilizacije. Inicijalna namera i radikalni duh onoga što su karikature pariskog magazina "Šarl Ebdo" činile u javnosti, pretvorio se u jednu simplifikovanu formu. Eksterno, te karikature nisu to za šta se izdaju. Iza Jugoslovena krije se "srbo - komunista", a iza serije karikatura koje podrivaju autoritet religije u celini - islamofobija. Tako je to kad univerzalna kritika dolazi iz neuniverzalizovanog centra i to hrišćanskog. Ko te još pita osećaš li se ti hrišćaninom?

Cilj ovog teksta nije da sudi, već da proba da raščlani, baci novo svetlo i otvori debatu. Ja sam ipak u svojim prošlim razmišljanjima došao do nekog zaključka. Odgovor na pitanje "imam li pravo da u Potočarima govorim o Aliji" dao sam samom sebi tamo, u Potočarima. Nemam. Uprkos tome što znam šta jesam, moj me geografski prostor i jezik kojim govorim određuje na način koji je često izvan granica moje intervencije. Ako je ovo što se dogodilo poraz čovečanstva, onda je odgovor čovečanstva u decentralizovanoj subverziji. Imajući u vidu ove "zone" naših identiteta koji su imuni na našu sopstvenu intervenciju, čini mi se da je ispravan put, onaj Isusov. Šalim se. Ispravan put je onaj u kom ja ostajem što jesam, ali sužavam mogućnost krive transmisije delovnja u skladu sa uverenjima usled eksterne projekcije mog identiteta. Zato ću ja nastaviti da ismevam i pljujem, javno ponižavam i na sve moguće načine diskreditujem Vučića i patrijarha, Mladića i Dražu Mihajilovića. Decentralizovana subverzija značila bi da to isto sa "svojima" rade i saborkinje i saborci iz Srebrenice, Sarajeva, Zagreba, Prištine, Pariza, Ankare, Šangaja, Njujorka, Bejruta, Kabula. Osim ako ne želimo da se hrabri ljudi poput pariskih karikaturista i policajaca koji su ih čuvali, ponovo nađu na meti zato što su morali da govore u ime svih nas.

Šta radi ateista za Božić (drugi deo)

Postoji taj neki čudni fenomen koji popunjava prazninu između deklarativnog morala ili etike i ljudskog delovanja. Pade mi to napamet u kontekstu razlaza između onoga što ljudi govore i onoga što se pojavluje kao rezultat ljudskog delovanja.

Sigurno ste nekada razgovarali sa nekim Italijanima u vreme dok je Berluskoni bio na vlasti. Kad ih se pita ko su ti ljudi koji glasaju za Berluskonija, svi se čudom čude, govore da nemaju pojma i da je to neki neobjašnjiv fenomen. Ne samo da ja nikada nisam razgovarao sa nekim Italijanom koji je glasao za Berluskonija, već niko od tih ljudi sa kojima sam razgovarao nikada nije razgovarao sa nekim ko je tako glasao.  A on je konstantno pobeđivao.

Slična situacija je u Bosni. Nikada nisam upoznao nekog ko je glasao za Bakira Izetbegovića. A živim u Sarajevu. Svi se čudom čude – pa koliko u februaru popališe zgrade kantonalnih vlada po Federaciji, a nekoliko meseci kasnije –op, eto ti ga nacionalistički SDA i Bakir, sin Ata –Bošnjaka Alije, dobije izbore bez većih problema. Da ne pominjem Istanbul u kom za tri i po meseca nisam sreo živog čoveka koji je glasao za Erdogana.

Pogledajte Srbiju. Poznajete li nekog ko je glasao za Vučića? Ja ne poznajem ili makar ne poznajem nikog ko mi je rekao da je glasao. Ne samo to, već koga god da pitam poznaje li nekog ko poznaje nekog ili šta god – daj peto koleno ali da lociramo konačno te ljude – niko pojma nema. Sa druge strane, po prevozu se uveliko pljuje Vučić. Dok se čeka bus po pola sata, čak možete čuti i vapaje da se vrati Đilas. To je baš kanal. Kad ti smannje plate i penzije, ukinu socijalna davanja, pooštre kontrolu u busu a prorede raspored taman pred zimu, onda možeš lako postati toliko očajan da prizivaš Đilasa nazad! Pljuju, psuju, majku i ostale u rodbinskim i drugim vezama sa premijerom. Ali, niko nije za njega glasao, niti niko od nas poznaje ikog ko poznaje nekog ko je za njega glasao. A čovek prebacio 50 % na izborima, mogao sam da formira vladu.

Postoji u psihoanalizi razlika između dve vrste superega. Da podsetimo, ego je struktura unutar čoveka koja funkcioniše po principu realnosti. Njegov cilj je da kontroliše “id”, odnosno urođenu komponentu ličnosti kao što su nagoni ili instinkti. Ego je racionalan. Superego se najkasnije javlja kod ličnosti i tiče se socijalizacije, naučenih normi. Dve vrste superega koje razlikuje psihoanaliza tiču se razlike između “ideal” ega i ega “ideal”. Prvi podržava čovekovu potrebu za zamišljenim projekcijama idealnog identiteta: vidim sebe kao uspešnog inteligentnog, lepog. Druga vrsta ega ipak je važnija za našu analizu. Ona vidi sebe kroz prizmu Drugog, gde Ja pokušavam da učinim ono što objekat moje želje (drugi) od mene očekuje. Taj drugi se pojavljuje često i kao Veliki Drugi. Uprošćeno, taj veliki drugi može biti oličen na primer u vođi. Staljin, Tito, Putin, Obama. Ova vrsta ega dakle deluje u odnosu na to šta taj Veliki Drugi od mene očekuje i kroz ispunjenje tih očekivanja, ja vidim sebe. Vidim se u ogledalu Drugog, čija očekivanja ispunjavam.

Kad svakodnevno pokušavamo da ubedimo sebe u to da smo na primer uspešni, možemo imati poteškoća. Pogotovo u vreme krize, mera štednji, skraćene rotacije na klupi za rezervne namirnice. Vidimo ubrzo da nismo uspešni. Ostaje nam onda jedino da se okrenemo ovoj drugoj vrsti ega i da odgovorimo očekivanjima Drugog pa da čekamo priznanje. Očekivanja Velikog Drugog u Srbiji su da se za njega glasa. Ne bismo mi ni glasali naravno, da možemo sami da dohvatimo “ideal” ego. Ali pošto ne možemo, dajte da probamo da ispunimo očekivanja objekta sopstvene želje. Dajte da glasamo a onda čekamo novogodišnju konferenciju za štampu na kojoj nam Veliki Drugi konačno odaje priznanje i kaže da smo svi zajedno na dobrom putu. Tad nam je lakše, uspešni smo ako ne u očima nas samih, ono makar u očima Drugog. To nešto znači.

Pronikli smo dakle u fenomenologiju! Sigurno da je deo tih koji tvrde da nisu glasali zapravo glasao. Drugi deo je slagao kad je rekao da ne poznaje nikog ko je glasao, jer poznaje i upravo planira da i on krene istim putem što pre jer u igri sa prvim egom uvek gubi. Međutim, pitanje je zašto ljudi govore nešto što nije? To što oni čine, naličje je onoga što se u političkoj filozofiji naziva “cinizmom moći”. Da pojasnim. Cinizam moći je kada moć prati etičke standarde deklarativno, a praksi postupa potpuno suprotno. Dakle kada u medijima čujete državne funkcionere da pljuju po Međunarodnom monetarnom fondu i Svetskoj banci, a onda ih po svojim kabinetima čašćavaju, mole, kume da udele koji kredit, onda je to cinizam moći. Sa jedne strane, pojedinci koji poseduju moć govore protiv MMF-a u ime etike, dok u praksi postupaju suprotno. Prenesimo sad ovo na nivo pojedinca koji glasa za Berluskonija, Erdogana, Izetbegovića ili Vučića. Uzmimo za primer, opet Vučića. Pojedinka u svakodnevnim svojim razgovorima pljuje po njemu. Psuje ga dok se smrzava čekajući autobus po pola sata, pljuje ga i kad dođe taj bus posle pola sata ali u njega ne može da uđe od gužve. Ova, primera radi Beograđanka, pljuje ga kad joj je smanjena penzija taman za onoliko koliko ju je ostavljalo iznad površine egzistencije. Ipak, takvi etički nastupi “izdaju” se u trenucima kada dođu izbori. Svesni izdaje sopstvenih etičkih standarda, glasači se odmah nakon izbora vraćaju deklarativnoj etičnosti. Bar do sledećih izbora.

Tako se ljudi često i zaborave! Pa možda su čak i glasali a da se toga (namerno) više ne sećaju. Imate kod slovenačkog filozofa Mladena Dolara to lepo sročeno. On smatra da je “evropsko podsvesno projektovano kao Balkan”. Drugim rečima, Evropljani Balkan vide kao klanicu, smatraju ga primitivnim i nasilnim. Ono što međutim prema Dolaru Balkan prestavlja za Evropu, jeste potisnuti evropski identitet koji je baš nasilan, primitivan i izgrađen na milionima žrtava. Slično rezonuju i glasači. Oni psuju i pljuju ne samo ove za koje su glasali, već i sve one (ostale) koji su za njih glasali. S tim što smo činjenicu da smo i mi glasali, nekako potisnuli. U imaginarnog glasača za, evo sad Berliskonija, prosečni Italijan projektuje svoje podsvesno koje je i on počinio, pa potisnuo.

Svi smo dakle mi glasali, a oni koji nisu, možda zapravo jesu. Sledeći put kad neko počne da se iščuđava, a vi ga razbite sa malo teorije. Sve će da prizna i što je kriv i što nije kriv. Ima dobra scena u jednom filmu kad neki inspektori razgovaraju o krivici optuženog, kad ovaj jedan kaže “ma kriv je, priznao je ruskom KGB-u nakon deset sati ispitivanja”. “Nakon deset sati ispitivanja u prostorijama KGB-a, odgovara ovaj drugi, svako će priznati sve”. E tako i vi, spucajte ih malo psihoanalizom, malo teorijom moći, malo Dolarom (ali Mladenom) i nakon toga svako će priznati sve, kao da ih je KGB ispitivao deset sati!

Ako vam pak ovo i ne znači mnogo, kao i prošle godine u isto vreme, bar ste saznali čime se bavi ateista za Božić.