Uvod
U
svojoj knizi o post – demokratiji, Kolin Krauč (Colin Crouch) osvrćući se na nove pojavnosti u
ponašanju političkih partija, primećuje da je jedan od sindroma post –
demokratskog doba i to što se političke partije sve više okreću ka
personalizaciji politike. Ovakav trend svakako ima svoje korene u američkom
fenomenu desupstancijalizacije politike i njene komodifikacije. Sve češće, kako
navodi on, počinjemo da smatramo normalnim to što nam političke partije svoje
programe predstavljaju kao nekakve „proizvode“. Ovakva je praksa iz anglo –
saksonske političke sfere prešla i u države za koje se očekivalo da će se, zbog
negativnog istorijskog iskustva sa raznim vođama, odupreti ovakvom trendu
gubljenja političke supstance i okretanje ka ispraznom obliku „prodavanja“
personalizovanih, ali i desupstancijalizovanih stranačkih „proizvoda“. Kao
jednu od takvih zemalja Krauč navodi i Italiju koja je nakon Musolinija bila
izuzeta iz post – demokratskog trenda u domenu partijske sfere političkog, sve
do 2001. godine. Tada Silvio Berluskoni ulazi u izbornu trku za drugi
premijerski mandat (prvi je bio od 1994 do 1995. godine) i čitava kampanja
liberalno – desne koalicije „La Casa delle Liberta“ („Kuća slobode“) biva
svedena na njegovu ličnost. Umesto da se posluži personalizacijom i
desupstancijalizacijom politike od strane Berluskonija, kao platformom za
politički napad i na post – demokratiju odgovori demokratijom, navodi Krauč,
italijanska socijaldemokratska levica odgovorila je individualizacijom
sopstvene kampanje (Crouch, 2004:26/7).
Kroz ovaj primer može se, sažeto, opisati čitav
spektar razloga iz kojih u ovom eseju branim tezu da je evropska socijaldemokratija
klinički mrtva i da ne treba trošiti snagu na reanimaciju. Strategija kojom se
socijaldemokratska levica na evropskom nivou prilagodila globalizujućoj
ideološkoj hegemoniji neoliberalnog kapitalizma u poslednjih nekoliko decenija,
a pogotovo u poslednje dve decenije, ne može se više nazvati ni zaokretom.
Umesto toga, nastupio je period harmonizacije odnosa sa liberalnom, a vrlo
često i konzervativnom desnicom. Stoga se socijaldemokratsko prilagođavanje
novonastalim geo – političkim a onda i ideološkim i ekonomskim rasporedom snaga
na globalnom nivou, može nazvati asimilacijom, odnosno srastanjem sa
nekadašnjim političkim suparnicima. U tom novom ruhu, nekada zastupnici
interesa radništva i obespravljenih društvenih slojeva, pristali su na politiku konsenzusa u čijoj srži se,
kako to primećuje francuski filozof Žak Ransijer (Jacques Ranciere), nalazi
pristanak na podređenost vlastite klase, odnosno vizija nošena logikom
oligarhijskog sistema (Ranciere, 2008:93).
Ideološki „melting pot“ tako je pogodio i
predstavničku demokratiju, pa se politička klasa u njoj pojavila u nikada
homogenijem, gotovo monolitnom obliku. Mihelsov (Robert Michels) „gvozdeni
zakon oligarhije“ doživeo je svoju punu manifestaciju u periodu nakon završetka
hladnog rata. Politički predstavnici više političkih ideja, društvenih i
klasnih skupina, interesa i pretenzija, stopili su se u manje – više
jedinstveni, elitni blok. Međutim, nisu sve ideološke strane odstupile od
svojih načela i nisu sve partije izneverile interese i očekivanja dela biračkog
tela zbog kog postoje u institucionalizovanoj formi. Konzervativne i desno –
liberalne stranke nikada nisu odustale od svog elitizma i nastojanja da
demokratsko odlučivanje u reprezentativnom sistemu svedu na što manji broj
participanata i to, obično onih čiji ih kapital finansira, uslovljava , održava
u političkom životu i zbog čijih su interesa ispočetka i osnovane. Sa druge
strane, partije socijaldemokratske levice od nekada revolucionarnih, pa onda
reformističkih ali i dalje radničkih partija, postale su drugom stranom
kapitalističke medalje.
1. Uloga socijaldemokratije posle 1945. u Zapadnoj Evropi
Od kad je Entoni Gidens (Enthony Giddens) napisao
svoju prvu knjigu o „nadilaženju ideoloških podela“ (Giddens, 1994), nazivajući
ih pritom „političkim konzervativizmom“, isti autor je u svojoj narednoj knjizi
„Treći put“ („Third Way“) ipak izvršio auto – korekciju, navodeći da bi umesto
napuštanja ideoloških podela trebalo ipak, „obnoviti socijaldemokratiju“
(Giddens, 1998). Međutim, ovde se neću baviti Gidensovim predvorjem za
blerovsku političku agendu koja je doprinela konačnoj asimilaciji evropske
socijaldemokratije u mainstram „ekstremni centar“, kako ga je nazvao Tarik Ali
(Tariq Ali) (Ali, 2015: Uvod). Moja je pozicija ovde da je to što je
socijaldemokratija tokom procesa „stopljavanja“ sa nekadašnjim ideološkim
suparnicima postala „suvišna“, samo najupečatljiviji sindrom – pre nego uzrok
stanja kliničke smrti u kom se danas nalazi evropska socijaldemokratija. Ovakvu
tvrdnju zasnivam na dvostepenoj argumentaciji koja teži ka tome da mapira
ranije uzroke konačne kapitulacije socijaldemokratije pred naletom neoliberalne
hegemonije (Mouffe, 2000:5).
Prvi je stepen ekonomski. Ukratko, ovde je od
odlučujuće važnosti uvesti dodatni element u analizu i to odnos između Sjedinjenih
Američkih Država i Evrope nakon Drugog svetskog rata. Najpre, svojim novim
Globalnim planom na konceptualnom nivou i Maršalovim planom na praktičnom, SAD
je u vreme svoje „New Deal“ faze imala sledeću logiku. Kako je nakon rata njena
industrijska proizvodnja bila superiorna u odnosu na ostatak sveta, ona je
morala pronaći i adekvatna tržišta za plasiranje svojih proizvoda. Maršalovim
planom najpre je planirana reindustrijalizacija Zapadne Evope (ali na prvom
mestu Zapadne Nemačke) i to tako što se u formi jednokratne „pomoći“, prema tom
planu, iz američkog budžeta slilo 5,3 milijarde dolara samo u prvoj godini
primene programa (1947) – dok se do kraja 1953. godine ova suma popela na 12,5
milijardi. Ne bez razloga, ovaj plan
čije je ime bilo „Maršal plan“ („Marshall plan“), bivši potpredsednik
Sjedinjenih Država Henri Valas (Henry Wallace) i verovatno najveći socijalista
koji je ikada kročio u Belu kuću, a koji je kasnije bio smenjen od strane
Henrija Trumana, nazvao je „Martial plan“ ili „Vojni plan“ (Varoufakis,
2013:72). Ne samo iz geo – političkih i vojnih razloga, SAD je dakle uložila
novac u Zapadnu Evropu (i Japan sa druge strane), ne bi li obezbedila tržište
za izvoz svoje nadmoćne industrijske proizvodnje (pri čemu je presudno kumovala
i osnivanju preteče Evropske Unije, odnosno formiranju Zajednice za ugalj i
čelik i skidanju trgovinskih barijera najpre u zapadnom delu Evrope, a onda i
širom kontinenta). Takozvana „država blagostanja“ koja je iznedrila ono što
danas nazivamo „30 slavnih godina“ nakon završetka Drugog svetskog rata, za šta
obično vezujemo primenu kejnzijanske ekonomske logike, veliku javnu potrošnju i
socijalna davanja - svoj nastanak tako, duguje pre svega američkom interesu da
u Zapadnoj Evropi dobije društvo koje će moći da konzumira njihov izvoz. Prvi
zaključak koji želim da izvedem je dakle, da nije evropska socijaldemokratija
bila ta koja je imala „zlatno doba“ nametanja svojih agendi, već je američka
industrijska proizvodnja trebala od Zapadne Evrope primenu kejnzijanskih mera
kako bi imala gde da plasira svoje proizvode (odnosno, kako bi imao ko da ih
konzumira). Onog momenta kada SAD od države sa trgovinskim suficitom, postaje
država sa trgovinskim deficitom (u razloge ovde nemam prostora da ulazim),
odnosno kad joj više nije trebala Evropa za konzumaciju – već joj je trebalo
što više investicija u domenu finansija (Wall Street) kako bi se finansirao taj
deficit, „država blagostanja“ u Evropi nestaje i Evropa se još jednom prilagođava
novoj vrsti diktata koji stiže iz SAD-a, a to je zaokret ka hegemoniji
korporacija i vladavini finansijskog kapitala (Varoufakis, 2013c: 109).
Druga platforma na kojoj želim da razvijem
argumentaciju za tvrdnju da „blerovski momenat“ (odnosno njegove varijacije
poput Šrederove „neue Mitte“), nije uzrok
pozicije na kojoj se danas nalazi socijaldemokratija (a to je pozicija naličja
kapitalističke medalje) – već samo razgolićeni oblik onoga što je ona postepeno
postajala nakon 1945, jeste politička platforma. Nema nikakve sumnje u to da je
u vreme Hladnog rata sovjetski model socijalizma u svojoj totalitarnoj
staljinističkoj, a onda i autoritarnoj post - staljinističkoj fazi vodio ka
dehumanizaciji i da je moć države i razlika među klasama u to vreme u Sovjetskom
Savezu bila veća nego u Zapadnoj Evropi (From, 1963: 265). Ovo je važno
naglasiti jer je prvi činilac rasprave o reakcionarnoj ulozi socijaldemokratije
nakon 1945. vezan upravo za strah na Zapadu od „bauka komunizma“ koji bi mogao
da se prelije sa Istoka. Hoću reći da je ovaj strah bio razumljiv, jer je ono
što je pretilo (sovjetski anti – humanistički „socijalizam“) bilo ekonomski i
politički inferiorno u odnosu na trenutno „blagostanje“ unutar kapitalizma.
Moja zamerka socijaldemokratiji ne ide tako u smeru kritike njene
hladnoratovske anti – sovjetske pozicije, već ide ka kritici odabira
alternative. Drugim rečima, ono što je bila konceptualna obaveza čak i takve
socijaldemokratije koja je u to vreme već raskrstila sa revolucionarnim putem u
socijalizam, jeste bio reformistički - ali i dalje socijalistički humanizam. Umesto toga, ona je prihvatila nešto što
se tada usled povoljnih geo – političkih i ekonomskih okolnosti pojavilo kao
humanistički kapitalizam. Greška je dakle bila u tome što se nije težilo ka
humanističkom socijalizmu koji bi trebalo da označava industrijsku organizaciju u kojoj će svaki radni čovek biti aktivni i
odgovorni učesnik, gde će rad biti privlačan i sadržajan, gde kapital neće
upošljavati rad, već rad kapital (From, 1965c:270). Sa druge strane,
humanistički kapitalizam koji je zapadno – evropska socijaldemokratija
prihvatila i njime se dičila označavao je kratkoročno umanjenje klasnog jaza i
intenziteta klasne dominacije u vreme uzlaznog ekonomskog ciklusa sa jedne i
povoljnih geo – političkih okolnosti sa druge strane. Ova fetišizacija SAD kao
snabdevača „socijalnog“ u socijalnoj državi, neretko je vodila ne samo ka
ekonomskom, već i političkom zaokretu i to u vidu podržavanja onoga što
socijaldemokratija nikada ne bi trebalo da podrži – a to su imperijalistički
pohodi.[1]
Proleterski
pokreti i njihovi politički predstavnici koji su stajali na „levljim“
političkim stanovištima od socijaldemokratije, ugušeni su ovakvom praksom, baš
kao što je poništena i njihova važna istorijska uloga u ostvarivanju svih
radničkih (pa i građanskih) prava u Zapadnoj Evropi.
Ispunjenjem zahteva za potrošnjom i stvaranjem
konzumerističkog društva kratkoročno, revolucionarni pokreti su se našli u
situaciji da prihvate sopstvenu političku nemoć koja je, uz navigaciju kratkotrajng
humanističkog kapitalizma, politički integrisana u sistem koji će ih usled
degradirane političke pozicije i otud političke impotencije, ubrzo lišiti prava
koja su uživali u „državi blagostanja“ (Hobsbawm, 2011:327). Ono što je počelo
kao pogrešan odabir alternative u drugoj polovini dvadesetog veka, u
devedesetim godinama ustoličilo se kao začetak smrtonosne bolesti
socijaldemokratije od koje je, nakon krize 2008. godine ona konačno zapala u
komu. U ovom trenutku, socijaldemokratija, tako klinički mrtva, vegetira i
prikačena je na aparate za disanje.
2. Socijaldemokratija u bivšoj
Jugoslaviji
Ako je zapadno – evropska socijaldemokratija imala
određenu genezu razvoja, kontinuiteta i onda laganog napuštanja najpre revolucionarnog
a onda i reformističkog puta ka na napuštanju kapitalizma, onda je
socijaldemokratija u bivšoj Jugoslaviji imala dve svoje glavne etape, na
početku i na kraju 20. Veka (između kojih se dogodila Komunistička partija i
socijalistička era koja se može smatrati trećom fazom). Od 1903. do 1919.
godine u Srbiji je politički delovala Srpska socijaldemokratska stranka (od
1909. godine „partija“). Ova politička snaga bila je jedna od dve
socijaldemokratske partije u Evropi koja je glasala protiv ratnog budžeta
matične države u predvečerje Prvog svetskog rata. Principijelna i nespremna da
bije bitke srbijanske buržoazije, ova partija jedina je govorila o Drugom
balkanskom ratu kao zaokretu u odnosu na 1912, kada je cilj bio odbrana od
okupatora. O Drugom balkanskom ratu i srbijanskoj buržoaziji, Tucović piše:
“(…) da su ova gospoda stajala
štogod bliže idejama socijalne demokratije, ne bi ušla u taj apsurdan položaj:
da u isto vreme kada se bore protiv zavojevačke politike Austro - Ugarske i
Italije, preporučuju i brane zavojevačku politiku Srbije. Njihovo gledište je
očajno prosto: Arbaniju hoće da porobe te hoće da porobe, pa kada joj je to
suđeno, onda je bolje da taj porobljač bude Srbija nego ove dve velike sile.” (Tucović,
2011:36)
Pored
socijaldemokratske partije u Srbiji, postojalo je još nekoliko grupa poput
Jugoslovenske socijaldemokratkse stranke koja nastaje u Sloveniji, a koja je
težila ka tome da ujedini socijaldemokratske snage u delu slovenskih zemalja
unutar Austro – Ugarske monarhije (od 1896). Ova stranka raspala se 1918.
godine, nakon što je prethodno, još uvek celovita, pozdravila pobedu Oktobarske
revolucije.
Jugoslovenski
period ovde nije u centru analize, ali jeste važna referenca kada se uzme u
razmatranje stanje socijaldemokratske levice na post – jugoslovenskom prostoru
u drugoj pomenutoj fazi (ili trećoj, ako se u analizu uvrsti i period
dominacije Komunističke partije). Od početka rata u bivšoj Jugoslaviji naovamo,
karakterističan je radikalni prekid kako sa socijaldemokratijom kasnog 19. i
ranog 20. veka, tako i sa socijalističkom prošlošću. Socijaldemokratija bivše Jugoslavije koja je
posle 1990. godine trebalo (makar teorijski) da u višestranačju brani interese
radničke klase i na neki način, nasledi (što formalno – pravno i jeste bio
slučaj) bivšu Komunističku partiju, okrenula je leđa svom nasleđu na koje se
mogla (ili morala) osloniti. Ovome su u devedesetim godinama značajno doprinela
i ratna zbivanja, ali to ne može biti izgovor. Jugoslovenska socijaldemokratska
partija, primera radi, nikada nije prihvatila popularno nacionalističko
naginjanje u Sloveniji, iako je bila pod okupacijom Austro – Ugarske. Srpska
socijaldemokratska partija nikada nije prihvatila ratni budžet za rat koji se
poveo usled imperijalističkih trvenja velikih sila, baš zbog toga što je srbijanska
buržoazija imala slične pretenzije, samo regionalne. Principi
socijaldemokratije ne zavise od istorijskog trenutka, pa se tako ne mogu
napuštati i prisvajati „kako vetar dune“.
Umesto
da budu kontra – teža nacionalističkom (i buržoaskom) ratu devedesetih,
republičke naslednice Komunističke partije Jugoslavije postale su aktivne u
kreiranju politika i „odbrani nacionalnih interesa“. Tako su se, za razliku od
zapadno – evropskih socijaldemokratskih partija, ove u našem regionu pojavile
odmah, kao mrtvorođenčad. Dopustile su sebi da uđu u začarani krug u kom su se
od nacionalizma iz susednih republika, branile podržavanjem nacionalizma u
sopstvenim republikama. Pri tome nisu imale snage da na nacionalizam odgovore jedino
kako mogu s obzirom na to da su socijaldemokratske – a to je
internacionalizmom. Začarani krug reakcije na hrvatski, albanski, srpski,
bošnjački ili bilo koji drugi nacionalizam unutar bivše Jugoslavije ostavio je
zapis o socijaldemokratskim snagama u regionu kao o snagama protvrečnim samim
sebi, a o njihovim političkim zastupnicima kao o nacionalnim
socijaldemokratama. Logiku opisa koji je Olivera Milosavljević dala kada je
govorila o aktuelnoj rehabilitaciji kolaboracionista, možemo primeniti i na
ratne godine. Milosavljevićeva navodi:
„Kolaboracija se danas pravda sa
argumentacijom da savremenici nisu imali, niti su mogli imati punu svest ni
saznanja o tome šta fašizam jeste i čemu teži, nisu mogli znati za
koncentracione logore i masovna ubijanja, sa tezom da je rasizam bio opšte
mesto i da su tada svi mislili u rasističkim kategorijama, pa se pozivanje na
rasu ne može smatrati rasizmom.“ (Bešlin i Atanacković, 2012:35)
Nije li naraciju koja stoji iza aktuelnih procesa
rehabilitacije naci – fašističkih kolaboranata iz vremena Drugog svetskog rata
u regionu bivše Jugoslavije, moguće preslikati i na pravdanje pozicija
socijaldemokratije u devedesetim godinama, u vreme ratnih zbivanja? Nije li
gotovo pa moguće, današnje apologetisanje socijaldemokratskog učešća u
kreiranju atmosfere mržnje i straha, svesti na to da oni u devedesetim godinama
nisu znali za zločine, da je nacionalizam bio opšte mesto i da su svi mislili u
njegovim kategorijama, da da se pozivanje na naciju u to i takvo vreme – ne
može smatrati nacionalizmom? Kada imamo takve temelje jedne političke pozicije
koju danas sa malo uspeha pokušavaju reinkarnirati razni oportunisti na
političkim scenama u bivšoj Jugoslaviji, onda nije čudno to što su takvi
pokušaji ne samo jalovi već i pomalo neozbiljni. Kako je nedavno na jednom
skupu saopštio hrvatski autor Viktor Ivančić, osvrćući se na splitski logor
„Lora“, problem nije u tome da ljudi ne znaju šta se tamo događalo, već u tome
što su ljudi sa tim što se dešavalo saglasni. Sličan zaključak može se, po mom
uverenju, izvesti i kada je u pitanju socijaldemokratija u vreme i nakon ratnih
sukoba devedesetih godina.
Ipak,
nakon završetka rata u bivšoj Jugoslaviji, pojavljuju se težnje ka
„ispravljanju“ krivudave socijaldemokratske linije od strane novonastalih
partija. Dva su parametra sada u igri. Jedan se i dalje tiče ratnog nasledstva
i pristajanja na delovanje u nacionalnom kontekstu (u šta se ubraja i odnos prema
socijalističkoj prošlosti u zajedničkoj državi), a drugi se tiče ekonomskih
agendi kojima se ovde neću baviti. Razlog za ovakvu odluku pronalazim u tome da
je ekonomski sunovrat socijaldemokratije postao gotovo pa opšte mesto, a da je
umesto ekonomskih alternativa (kojima se više uopšte ne bavi),
socijaldemokratija počela sebe razlikovati u odnosu na desnicu preko leđa
političke agende.
Analiza stanja socijaldemokratije u bivšoj
Jugoslaviji, koja nakon rata deluje u okvirima koji su joj neadekvatni (što će
reći ne samo u nacionalnim, već (etno) nacionalističkim), može poći od jedne
matematičke postavke. Kada matematičari određuju vrednost funkcije „X“, onda
oni određuju koja je vrednost „X“ kada on prođe kroz jednu „kutiju“ i preslika
se u skupu „Y“. Tako funkcija od „X“ ili matematičkim znakovima iskazano „f
(x)“, može dobiti različite vrednosti u setu „Y“, kao na primer „2x“. Tako za
funkciju f (x) = 2x, ukoliko je vrednost
„X“ jednaka broju dva, njegova vrednost u skupu „Y“ iznosi četiri. Ako uzmemo
međutim da je naš „X“ socijaldemokratija, a „kutija“ kroz koju prolazi
nacionalni okvir, onda se njena funkcija u skupu „Y“ preslikava kao „-X“,
odnosno kao potpuna negacija. Vratimo se sada našem političkom parametru.
Ne bi li se nekako ogradila od uloge tvorca
ili u najboljem slučaju pasivno – agresivnog posmatrača u (krvavom) procesu
kreiranja nacionalnih (ili etno – nacionalnih) država na tlu bivše Jugoslavije,
ona je pribegla različitim metodama. Jedna od najrasprostranjenijih,
pozicionirala je socijaldemokratiju na ovom prostoru kao građansku opciju koja
predstavlja protiv – težu nacionalizmu unutar granica sopstvene države. Ona je
sve češće počela govoriti o temama kao što je vladavina prava, sekularizam,
individualne slobode i ljudska prava. Sve ove teme najpre (u svojoj finalnoj
formi), upopšte ne pripadaju tradiciji iz koje su nastale socijaldemokratske
partije – već pripadaju ideji liberalizma i građanskoj opciji. Pod nazivom koji
u sebi sadrži ideal demokratije (i to socijalno odgovorne), socijaldemokratija
se transformisala u jednu pristojnu građansku opciju za koju je postalo gotovo
opšte – prihvaćeno da jedina može biti protiv teža klerikalnom (etno)
nacionalizmu. Nažalost, u najboljem slučaju „građanska“ socijaldemokratija
suprotstavlja etno - nacionalizmu građanskim nacionalizmom. Teme koje pripadaju
uopšteno demokratskoj tradiciji, a onda i tradiciji socijalne demokratije kao
što su popularni suverenitet, ili jednakost (Mouffe, 2000c: Uvod), bačene su na
isto ono smetlište na koje je bačena i ideja o jedinstvu jugoslovenskih naroda.
Problem dakle nije u tome što je socijaldemokratija uopšteno, pa i ona u bivšoj
Jugoslaviji, prisvojila građanske ideale, već u tome što u tim građanskim
idealima nije prepoznala zaslugu pokreta iz kog je sama iznikla. Tako je
radničkom pokretu koji je u vreme pre instutucionalizacije njegovih interesa (u
vidu socijaldemokratskih partija), vaninstitucionalno izborio prava koja se
sada pripisuju građanskom nasleđu, oduzeta zasluga za ostvarivanje prava poput
univerzalnog glasačkog prava ili odvajanja crkve od države. Drugim rečima,
problem nije u tome što socijaldemokratija danas govori o primera radi ljudskim
pravima, već u tome što se zadovoljava onim što je konceptualno dostignuto pre
njenog insistutucionalnog nastanka i što, sa druge strane, o njima govori iz
liberalne perspektive – iste one koja je pristala na uvođenje tih prava tek
nakon pritiska radničkog i drugih demokratskih pokreta. Drugim rečima, ako je
liberalni centar kooptirao koncepte koji su svoje postulate izvukli iz
stvarnosti stvorene pod pritiskom radničkih pokreta, onda zadatak
socijaldemokratije nije puko zagovaranje istih tih koncepata, već naglašavanje
istorijskog značaja koji je njen izvorni elektorat odigrao u ostvarivanju
prava, iz kojih su onda proistekli koncepti poput sekularizma ili ljudskih
prava. Istovremeno, one vrednosti koje su ostale na levici poput gorepomenute
jednakosti ili popularnog suvereniteta, potpuno su iščezli iz
socijaldemokratskog diskursa. Ovim je sebe generalno ali i u konkretnom post –
jugoslovenskom kontekstu, socijaldemokratija napravila naličjem desnog centra
(ali i reaktivnog nacionalističkog diskursa koji je preplavio države u bivšoj
Jugoslaviji), a na opštem nivou upala je u zamku paradoksa zvanog liberalna
(ili liberalizovana) demokratija:
Oni će
(socijaldemokrate prim.aut.) zagovarati ljudska i građanska prava; promovisati
legislativu koja podržava zahteve onih kojih se diskriminisalo i kojih se i
dalje diskriminiše; nastojati da omoguće širi pristup obrazovanju, kulturnim
aktivnostima i zdravstvenoj zaštiti. Ali da bi neko bio imao takva ubeđenja, ne
mora biti posvećen socijaldemokratskoj agendi. Progresivni liberali,
„socijalni“ hrišćani (ili muslimani), pa čak i „saosećajni“ konzervativci,
takođe mogu raditi isto to. (Sasson, 2014:IX)
Zaključak
Na krilima knjige Hane Arent (Hannah Arendt) o poreklu
totalitarizma, na Zapadu Evrope levica se podelila između anti – kapitalističke
i „anti – totalitarne“. Ova koja je bila anti – kapitalistička, sa izuzecima
nekih staljinističkih marginalnih kružoka, bila je istovremeno i anti –
totalitarna. Međutim, ona koja je pristala na mainstram anti – totalitaristički
ideloški trik, pristala je na izjednačavanje komunista sa nacistima, preko leđa
izjednačavanja staljinizma sa nacizmom. Ovaj se trend naposletku proširio, pa
čak i ekstremizovao na prostoru Istočne Evrope posle 1989, uključujući i
područje bivše Jugoslavije. To znači da je „anti – totalitarna“ levica u
potpunosti odbacila anti – kapitalizam, počela da barata liberalnim konceptima
bez napomene o radničkim zaslugama za uspostavu tih koncepata i na posletku,
sve to u nacionalnim kontekstima. Odsustvo određenih tema na takvoj levici nije
problem po sebi, u smislu da bi leva politička ortodoksija mogla vratiti
socijaldemokrate na pravi put. Naprotiv, danas je umnogome potrebno iznaći nova
rešenja, za novu vrstu problema. Problematika je međutim, malo kompleksnija od
podele na „staro“ i „novo“.
U jednom delu sveta i dalje možemo govoriti o
industrijskom radništvu, ali je struktura iznad „glave“ industrijskog
radnika/ce, potpuno promenila svoj oblik. Ona je znatno internacionalnija, ona
je umrežena, korporativnija i naposletku, znatno moćnija i neuhvatljivija nego
pre stotinu ili dvestotine godina. U drugim delovima sveta (u zamljama
takozvanog „prvog sveta), danas gotovo da nema industrijskog radništva, jer je
sva industrijska proizvodnja „autsorsovana“. Umesto nje, danas ekonomijama
razvijenih i sve više polurazvijenih zemalja vladaju uslužne delatnosti i
kognitivni rad. Zbog toga nam danas trebaju novi koncepti i zasigurno, nove strategije
i prakse. Međutim, sa pozicije koja je terminološki i politički „očišćena“ od
leve ortodoksije i koncepata tipičnih za nju, socijaldemokratska levica ne može
krenuti putem građenja novih koncepata koji bi više odgovarali današnjem
vremenu. Na emancipatornoj bazi drugim rečima, mogu se graditi emancipatorna
društva, a i ne moraju. Na anti – emancipatornoj bazi može se sa druge strane,
izgraditi jedino isto takvo društvo. Najbolji primer je baza na kojoj su
izgrađene nacionalne države na prostoru bivše Jugoslavije. Zbog toga je
potrebno govoriti o radniku u klasičnom značenju[2],
da bi se ono, preko takve jedne osnove, danas moglo redefinisati u istom ili
makar sličnom duhu.
Ono što socijaldemokratija nije mogla ili htela da
uzme u obzir, a morala je, jeste da nakon 1989. godine ipak nije bio kraj. Nije
se zakoračilo i ireverzibilnu istorijsku epuhu. Ponovo, nije važno vratiti se
radi vraćanja, već radi nadilaženja trenutne atmosfere neminovnosti koja koči
kritičku misao. S obzirom na to da se socijaldemokratija ne samo „nije vratila
da bi otišla dalje“ – već da je bila zamajac u točkovima težnji ka iznalaženju
alternative, pa je stoga i završila na aparatima, mišljenja sam da joj te
aparate treba isključiti. Reciklirati isti komad koji nakon što mu se zakrpi
jedna rupa, u novom obliku ponovo „propušta“ kroz drugu, nije previše smisleno
pa na kraju ni efikasno. Krizu koja nastupa kada staro odumire a novo ne može
da se rodi (na levici u ovom slučaju) treba po mom skromnom sudu radikalno
preseći. U protivnom, izgledi za koliko – toliko dostojanstven odlazak
socijaldemokratije kakvu poznajemo sa političke scene, svakim danom biće sve
manji.
* Esej je napisan u sklopu projekta FES-a i objavljen je u zborniku "Socijalna demokratija u Evropi i koncept "dobrog društva".
* Esej je napisan u sklopu projekta FES-a i objavljen je u zborniku "Socijalna demokratija u Evropi i koncept "dobrog društva".
Bibliografija
Ali, Tariq, The
Extreme Center: A Worning, Verso,
2015
Bešlin,
Milivoj i Atanacković, Petar, Antifašizam pred izazovima savremenosti, AKO, 2012
Crouch, Colin, Post
– Democracy, Polity Press, 2004.
From, Erih, Zdravo
društvo, Rad Beograd, 1963
Giddens, Anthony,
Beyond Left and Right, Stanford University Press, 1994.
Giddens, Anthony, The
Third Way: Renewing Social Democracy, Polity Press, 1998
Hobsbawm, Eric, How
to Change the World: Tales of Marx and Marxism, Abacus, 2011
Mouffe, Chantal, The
Democratic Paradox, Verso, 2000
Ranciere, Jacques,
Mržnja demokracije, Naklada Ljevak, 2008
Sassoon, Donald, One
Hundred Years of Socialism, I.B Tauris, 2010
Tucović, Dimitrije, Srbija i Arbanija: Jedan prilog kritici zavojevačke politike srpske
buržoazije, Mostart, 2011
Varoufakis,
Yanis, The Global Minotaur, Zed
Books, 2013
[1]
U vreme dok je, primera radi, bio u opoziciji u šezdesetim godinama i
tragao za načinima da dođe na vlast, nemački SPD je u svojoj podršci američkom ratu u Vijetnamu prednjačio u odnosu na
konzervativce. Godine 1966. čak je i konzervativni, anti – komunistički Axel
Springer objavio članak u kom je podsetio Amerikance da je vijetnamsko pravo na
samoopredeljenje važeće čak i ako ishod
slobodnih izbora u toj zemlji bude nepovoljan po njih. Vidi, Sassoon, Donald, One Hundred Years of Socialism, I.B
Tauris, 2010:344
[2]
Radnik – svako ko živi od
svog rada, bez naknadnog profita od rada drugih. Vidi: From, 1963c:270
